Basahin sa wikang Ingles, Tagalog, Waray, ngan Hiiligaynon
Nu idasig kadagiti naglabes nga eleksiyon, nagbalin itan nga dakkel nga espasyo iti internet para iti innagawan iti botos. Nakaadadu iti palso nga damdamag nga agraira tapno maimpluwensiyaan iti publiko. Asideg met iti panangriribuk ken pamutbuteng iti ordinaryo nga umili nga addaan iti kritikal nga kapanunotan. Sumangsango iti pammadpadakes ken naduma-duma pay nga peggad online dagiti journalist ken aktibista nga agipadpadamag ken mangirugrugi iti advocacy work.
Natalged ka kadi, ti gunglom ken iti tattao nga asideg kenka iti kakasta nga kinatuso? Anya ti mabalinmo nga ubraen tapno makissayam wenno masungbatam dagiti risgo?
Kas tulong kenka ken iti komunidad tapno natalged iti pannakaaramatyo iti kalintegan online, nagaramid kami iti pagalagadan nga mabalin mo nga mausar tapno mapapisa iti digital security yo ita, inton aldaw iti eleksiyon ken iti masakbayan.
Amuem dagiti pakasaritaan maipanggep iti digital rights ita nga panawen iti panagpipili.
1. Bantayam dagiti agdama ken umay nga digital rights threats.
Iti agtultuloy nga pannakisarsaritam online (ken offline) maipanggep iti umasideg nga eleksiyon, rumbeng nga naananay ken up-to-date ti pannakaawatmo iti cyberattacks, targeted harassment ken iti dadduma pay nga digital rights threats tapno mapatibker mo iti digital safety measures mo.
Tapno mapalawam iti pannakaammom iti agdama ken sumungad nga digital threats, siputam iti updates aggappu kadagiti matalek ken nalinteg nga news organisations ken civil society groups a kas iti Foundation for Media Alternatives ken Out of The Box.
Nasayaat iti agusar iti academic studies tapno makasursuro iti digital rights issues nga addan impluwensiya iti eleksiyon. Adun ti naimaldit maipanggep iti fake news, mabaybayadan nga trolls, influencer marketing ken media manipulation techniques ditoy Pilipinas. Napintas nga basaem daytoy nga 2019 study maipapan iti tracking digital disinformation.
2. Amuem dagiti pagrebbengam online wenno offline.
Ammum kadi nu anya ti mabalin mo nga aramiden nu butbutngen wennu imimbestigaren daka gapu iti advocacy activities mo? Amuem dagiti kalintegam online wenno offline tapno maipapilit mo ti pagsayaatam ken maatur mo iti madi nga kapanunutan.
Kas pangrugian, basaem iti paset ti Bill of Rights iti 1987 Philippine Constitution. Inpablaak iti Philippine Center for Investigative Journalism ken Free Legal Assistance Group iti serye nga “Know Your Rights,” mabasa ito Ingles ken Filipino. Daytoy ket alisto nga pagannurotan maipanggep iti kalintegam ken dagiti mabalin mo nga aramiden tapno salaknibam iti bukod mo nga biag.
Para met iti digital rights, inpablaak iti National Privacy Commission daytoy nga panid nga mangilawlawag iti panagtagikua ken pannakasalaknib nga maited iti Data Privacy Act of 2012 iti tunggal umili. Surutem daytoy nga link nu agpanggadwa ka pay iti kaipapanan ti “digital rights” nga makunkuna.
Ipapusom ti Digital Safety ken Hygiene
3. Kanayun mo nga ‘dalusan’ ti accounts ken devices mo.
Papigsaen iti digital hygiene iti proteksiyon maisupiat iti cyberattacks ken dadduma pay nga digital threats. Usaren ti digital hygiene resource nga insagana ti EngageMedia tapno maaramid daytoy. Saan na nga kaya nga atipaen iti bad actors nga pumunpuntirya kenka ngem kissayan na dagiti pagkapsutam pati dagiti posible nga pakadangram.
Saan nga quick fix iti digital hygiene — masapul nga sursuruem dagiti prinsipyo nga maipapan kadaytoy ken baliwam dagiti kadawyam. Ngem mabalin ka nga mangrugi iti daytoy nga nasken nga aramid babaen iti sumagmamano nga basics.
- Pumili ka iti napigsa nga passwords ken usarem ti two-factor authentication iti devices ken accounts mo;
- Agusar ka ti browser extensions ken sabali pay nga software (kasla iti Virtual Private Networks ken Privacy Badger) tapno makissayan ti trackers nga makasirip iti ububraem online; ken
- Agaramat ka ti nataltalged nga options para iti messaging ken dadduma pay nga online activites (kaibilangan ti panagusar ti Signal imbes nga dagitay social media messaging apps).
4. Iparaman iti digital safety practices iti komunidad.
Tatta nga nasaysayaaten ti personal nga digital hygiene mo, iwaragawag mo dagitoy nga sursuro kadagiti kapamilyam, gagayyemmo ken kakailiam. Maprotektaram iti digital attacks iti bukod mo ken iti sabali babaen iti panangkita ken panangsuportam kadagiti weak links iti social circle mo.
Nu interesado ka nga ag-host iti digital safety session wennu mangala ito resource person para iti organisasyon wennu komunidad mo, makisarita iti EngageMedia.
Nu met mapadasam wennu dagiti amammum iti digital attacks, kitaem iti Digital First Aid Kit nga kas giya tapno ag-troubleshoot iti parikot nga digital. Mabalin mo met nga asitgan ti EngageMedia tapno maikonektar ka iti incident response support groups.
Aggaraw
5. Ilaban iti digital media literacy ken saan nga agpalpaloko online.
Nagbalin nga dakkel nga digital rights issue iti online disinformation iti naglabas nga duwa nga panagpipili; saan met nga maisupsupadi daytoy nga eleksiyon — ti kinaagpaysuanan na, kimmaru pay daytoy gappu ta adadu pay ti tao nga makasarsarak online iti impormasyon maipapan iti eleksiyon.
Importante iti mangbukel iti media and information literacy tapno mabigbig iti fake news ken manipulasyon online. Addaan ti lesson plan ken worksheets para kadayta ti Out of The Box , mabalin nga bayabay dagiti akademiko ken advocates nu mangisuro wennu mangisalaysayda iti digital citizenship ken media literacy.
Suruten dagitoy nga prinsipyo babaen iti pangpili iti paggapwan iti impormasyon nga patpatyen ken ise-share online, ken iparaman daytoy nga pammatigmaan iti sabali, aglalo ken dagitay alisto nga mamati iti online disinformation.
6. Aramiden nga natalged ken napudno iti online spaces para iti amin.
Adu ti matalek ken nalinteg nga news organizations nga agipablaak iti fact-check stories online — i-share mo dagitoy iti kapagayam tapno umadu pay ti makaammo kadakuada. Basaem iti VERA Files Fact-check, Rappler Fact-check ken Philippine Fact-check Incubator para iti kakastoy nga istorya.
Nu makakita ka iti disinformation online, mabalin ka pay nga agsuplong. Inlawlawag iti World Health Organization iti online dashboard na nu kasanum nga mai-report ti disinformation online. Mabalin mo nga suruten daytoy para iti online disinformation maipapan iti panagpipili. Padasem pay nga usaren sadiay TotooBa.Info, maysa nga disinformation reporting platform nga nakasilpo iti nadumaduma pay nga fact-checking initiatives.
7. Ammuem dagiti rumbeng nga aramiden, agbotos, ken tumulong iti naduma-duma nga programa online maipanggep iti eleksiyon.
Inton kaaldawan iti eleksiyon, siguraduem nga rumwar ka tapno agbotos. Birukem idiay website ti Commission on Elections iti kabaroan nga damag ken pakdaar maipanggep iti panagpipili a pakairamanan iti voter precinct finder.
Sakbay nga mapan agbotos, masapul nga ammuem nga umuna dagiti mabalin ken madi mabalin nga aramiden iti uneg ti voting precinct. Saan nga rumbeng nga mangala ka iti imahe wennu bidyo ito balotam. Tapno maammuam dagiti dadduma pay nga do’s and don’ts, basaem dagiti election guides iti CNN Philippines ken Rappler. Kayat tay amin nga makilaok ken agbantay iti demokrasya inton aldaw ti eleksiyon isu nga ammu tay met kuma iti pagannurotan nga inaramid iti Commission on Elections.
Kalpasan iti panagbotos, itultuloy mo iti panangsurot iti election watchdog groups ken iti kinasiput iti pakaseknan maipapan iti eleksion. Usarem iti social media tapno mangipakammo iti anyaman nga isyu tapno ikaskaso iti otoridad ken civil society advocates dagitoy.
8. Uray nu malpas ti panagpipili ket ituloy mo latta nga papigsaen iti digital safety ken adalen iti digital rights.
Mabalin nga agtalinaed iti digital attacks iti advocates uray malpas iti panagpipili inton Mayo 9. Ita nga addan kan iti naananay nga pannakaawat ken padas maipapan iti digital rights ken safety, ituloy mo iti panagadal kadagiti istratehiya para iti digital safety babaen iti panagsarak iti adu pay nga resources nga kasla daytoy nga naggappu iti Front Line Defenders.
Mabalin mo pay nga buyaen iti documentaries mipanggep iti digital rights kasla iti The Great Hack, Social Dilemma ken Coded Bias. Para iti short films maipapan iti adu pay nga pakasaritaan iti digital rights iti entiero nga Asia-Pacific, buyaem ti Tech Tales.
Kanayon nga agipablaak iti EngageMedia iti content maipapan iti digital rights ken safety ditoy Asia-Pacifc isu nga ag-subscribe iti pagiwarnak na tapno mabasam iti kabaroan nga artikulo ken aktibidad na, pati dagiti wagas tapno makaala iti impormasyon.
9. Agbalin nga digital rights advocate.
Tatta nga addaan kan iti naununeg nga pannakaammo no anya iti digital rights ken dagiti istratehiya para iti digital security, masapul mon iti kakadwa ken kampeon iti uneg iti komunidad mo.
Irugim kadagiti gagayyem ken amammum — mabalin nga agpapada iti kapanunotan yo maipapan iti digital rights ken safety, ken mabalin pay nga nalaklaka da nga baliwen manipud iti indibidwal nga awan ti bibiyang na agpatingga iti empowered advocates.
Makitinnulong iti padam a tao tapno adadu pay iti makaammo iti digital rights, maadalan iti digital safety, ken mangsidir kadagiti mangsuksukir iti digital rights.
