Basahin sa wikang Ingles, Tagalog, Ilokano ngan Hiligaynon

Tanding han mga naglabay nga eleksyon, labi nga nahimo nga espasyo para ha agragaw hin botos an internet. Nagpapasamwak hin peke nga mga notisya iton mga nagduduso hin disimpormasyon para waringon an opinyon publiko. Naatubang hin panarhug ngan pan-atake an mga yano nga mulopyo nga nagpapadangat hin kritikal nga opinyon. Naatubang ha mga online nga atake an mga kagawad han midya, ngan mga aktibista nga nagpapasaro han mga notisya ngan naglalansar hin adbokasiya hiunong ha tidaraon nga eleksyon.

Talwas ka ba, an imo grupo o mga hinigugma niyo ha kinabuhi tikang ha ginsiring nga mga hulga? Ano an imo mahihimo para batunon hini nga kadelikaduhan?

Gintirok namon an pira nga mga sagdon para mabuligan ka ngan maibanan an mga hulga ha imo ngan ha imo komunidad ngan ha dayuday madugngan an imo digital security yana kuton ha adlaw han piniliay.

Magin sayod ha karukayaknon han digital rights kasumpay hit eleksyon

1. Bantayi an mga presente ngan tiarabot nga hulga ha imo digital rights.

Importante nga pirmi ka sayod kasumpay ha mga cyberattack, targeted harassment ngan pa nga hulga ha imo digital rights samtang nakiki-dabi online (ngan offline) hiunong ha tidaraon nga eleksyon. Para na gihap ini madugngan an imo paghirot kasumpay ha digital safety.

Para mapahilawig an kahibaruan ha mga hulga nga digital (yana man o ha tidaraon) pagalinsusunuron an mga matatapuran nga mga news organization ngan civil society groups sugad han Foundation for Media Alternatives ngan Out of the Box.

Maupay nga gumamit hin mga academic nga pag-aradman para mahibaro pa hiunong ha digital rights issues (peke nga balita, bayaran nga mga troll, influencer marketing ngan pamaagi ha pag-manipula ha media han Pilipinas) nga nakaka-apekto ha piniliay. Hiunong hiton, maupay nga taramdan ini nga 2019 nga pag-aradman hiunong ha pagkita ha digital disinformation.

2. Hibarui an imo katungod, online man o offline.

Maaram ka ba kun ano an angay himuon ha takna nga tarhugon o pakianhan ka hiunong ha mga aktibidad kasumpay han imo adbokasiya?

Puydi mo tikangan nga basahon an Bill of Rights nga seksyon han 1987 Constitution para mahibaruan an imo mga katungod (online man o offline) para mai-insister an kalugaringon ngan maitul-id an mga sayop nga panlantaw.

Mayda gihapon gingawas nga serye nga “Know Your Rights” an Philippine Center for Investigative Journalism ngan Free Legal Assistance Group nga puydi mo basahon ha Ingles ngan Filipino. Magagamit mo iton para madman kun ano an imo mahihimo para mapanalipdan an kalugaringon.

Ginhimo liwat han National Privacy Commission ini nga paypay para iglaygay an detalye an mga ktungod ngan proteksyon nga ginseseguro han Data Privacy Act of 2012 hiunong ha imo online nga mga katungod. I-click ini nga blog kun nawuwurok ka la gihapon kun ano ba gud man an “digital rights.”

Buhaton an Digital Safety ngan Hygiene

3. Batasana it ‘paglimpyo’ ha mga account ngan device.

Mapapahitaas han pagpatuman ha “digital hygiene” it imo proteksyon kontra ha possible nga mga cyberattack ngan iba pa nga mga digital nga hulga. Gamita ini nga rekurso hiunong ha digital hygiene nga gin-andam han EngageMedia para hini. Diri man hini mapupugngan tanan nga karuyag tumarget ha imo, maiibanan hini it imo pagiging bulnerable.

Pwede tikangan ini nga mga batakan nga kahibaruan:

• Gamita an makusog nga mga password ngan an two-factor authentication ha imo mga device ngan account;
• Gamita an mga browser extension ngan iba pa nga software (sugad han, Virtual Private Networks ngan Privacy Badger) para maibanan it mga tracker nga nangingita-kita ha imo online nga aktibidad; ngan
• Lugod ha paggamit han social media messaging nga mga app, gamiton an mas talwas nga mga application para ha balyuay hin mga mensahe ngan iba pa nga aktibidad online (puydi gamiton an Signal app para ha mga mensahe online).

4. Igpasamwak an digital safety practices ha imo komunidad.

Yana nga napauswag mo na an imo personal personal digital hygiene, igpasaro ini ha imo mga kapamilya, sangkay, ngan iba pa ha iyo komunidad. Mapo-protehiran mo an imo kalugaringon ngan iba pa pinaagi han pagbiling han mga “weak link” ha iyo mga nakakahimangraw.

Kun karuyag mo mag-host hin sesyon hiunong ha digital safety o kumuha hin magyayakan para ha imo organisasyon o komundad, ig-contact la it EngageMedia.

Ha takna nga umabat ka o it imo kakilala hin mga digital attack, kitaa ini nga Digital First Aid Kit para giyahan it imo kalugaringon nga mag-troubleshoot ha oras han kakurian. Pwede gihapon dumaop ha EngageMedia para maikonekta dayon ha incident response support groups.

Gumios

5. Iduso an digital media literacy ngan likyan nga magpauwat online.

Hadton naglabay nga duha nga eleksyon, nagin yawe nga isyu ha karukayaknon han digital rights an pagpapasarang han sayop nga impormasyon online. Kun susumahon, nagtika-pintas pa ini yana nga 2022, kun san-o mas damo an nakonsumo ha impormasyon nga kasumpay ha eleksyon online.

Importante nga bug-uson it media ngan information literacy para mahikit-an it fake news ngan makadiru-dilain nga online nga manipulasyon. May lesson plan nga mga worksheet para hito an Out of the Box nga puydi magamit hit mga akademiko ngan advocates para ha pagtutdo ngan pakighisgot hiunong ha digital citizenship ngan media literacy.

Igpatuman ini nga mga prinsipyo pinaagi la han pagpili han ginkukuhaan notisya ngan iba pa nga ginkokonsumo online. Igpasamwak ini nga pahinumdom ha iba labi na ha mga bulnerable ha panguwat ha internet.

6. Himuon nga mas talwas ngan matuod an online spaces para ha ngatanan.

Naggagawas hin mga fact-check nga mga istorya it mga matatapuran nga news organizations—ig-share ini ha imo mga network para mas damo it mahibaro nga mga tawo. Pakadto ha VERA Files Fact-check, Rappler Fact-check ngan Philippine Fact-check Incubator para ha sugad hini nga mga artikulo.

Kun may nakikit-an ka nga disimpormasyon online, puydi ikaw mismo it magreport hini. Gin-eksplikar han World Health Organization ha ira online dashboard kun tiunan-o isusumat it mga nagsasarang nga impormasyon online kabahin hit COVID-19. Puydi mo sundan it mga kapareho nga pitad ha pagrereport han election-related nga online nga disimpormasyon. Kitaa ini ha TotooBa.Info, usa nga plataporma para magsumat hin disimpormasyon nga kasumpay ha magkadiru-dilain nga fact-checking initiatives.

7. Hibarui it mga giya, bumotos, ngan bumullig ha mga online nga election-related nga paningkamot.

Ha adlaw han eleksyon, siguraduha nga makakabotos ka! Bisitaha it website hit Commission on Elections para ha mga update ngan anunsyo antes it eleksyon, pati na gihapon it voter precinct finder.

Antes mag-shade han balota, kinahanglan sayod ka kun ano it mga puydi ngan diri puydi himuon ha sulod hit presinto. Igindidiri it pagkuha hin retrato o bidyo han imo balota samtang aada ha sakob hit presinto.

Para ha iba pa nga “dos and don’ts” kabahin han eleksyon, basaha ini nga mga kadaan nga giya ha eleksyon nga gin-andam han CNN Philippines ngan Rappler.

Katima bumotos, padayon nga sundon it mga grupo nga election watchdog ngan magin mabinantayon pag-abot ha mga hisgutanan nga may kalabutan ha eleksyon ha iyo lugar. Gamita it social media para isumat ini nga mga isyu ngan mabaton han mga otoridad ngan maimbestigaran han mga civil society advocates.

8. Padayon nga magpakusog han imo digital safety ngan adman it digital rights katima it eleksyon.

Matangpos man it eleksyon yana nga Mayo 9, diri karuyag signgon nga talwas na ha mga digital nga pag-atake it mga advocates. Yana nga may batakan nga kahibaruan ka na ngan eksperyensya hiunong ha digital rights ngan safety, mas maupay kun igpadayon mo it pag-aram ha mga estratehiya ha digital safety pinaagi han pagbasa hin kadugangan nga mga rekurso, parehas hini nga tikang ha Front Line Defenders.

Puydi ka gihapon magkita hin mga dokumentaryo nga naghihisgot kabahin ha digital rights parehas han The Great Hack, Social Dilemma, ngan Coded Bias. Aada gihapon it Tech Tales kun karuyag mo hin mas halipot nga mga salida kabahin ha makadurodilain nga isyu han digital rights ha Asya-Pasipiko.

Naggagawas it EngageMedia hin regular nga content hiunong ha digital rights ngan safety ha Asya-Pasipiko, sanglit pag-subscribe na ha amon newsletter para magin updated ha mga bag-o nga artikulo, aktibidad, ngan iba pa nga mga rekurso.

9. Magin digital rights advocate.

Yana nga mas maaram ka na hiunong ha digital rights concerns ngan digital security strategies, manginginahanglan ka hin kaugop ngan mga tagpanalipod tikang ha iyo mga komunidad.

Magtikang ha imo mga sangkay ngan mga nakakaupod – bangin magkapareho an iyo nahuhuna-hunaan ha digital rights ngan safey. Gawas pa hiton, dako an posibilidad nga ma-convert hira.

Pakig-bubligay ha iba ngan magpahiluag pa han kinaadman kabahin ha digital rights, tutduan it iba kabahin ha digital safety, ngan papagbatunon it mga natalapas ha katungod ha digital nga espasyo.